Een journaliste van de Belgische krant De Morgen vroeg me wat de invloed is van vrouwelijke rolmodellen, vooral moeders, op haar dochter. Dit weekend is het gepubliceerd maar dat kan ik niet lezen omdat het achter een betaalmuur zit.

‘De opmerkingen van ouders vind ik echt schokkend en behoorlijk hard. Er klinkt een bepaalde liefdeloosheid in door’ | De Morgen

Dit waren enkele voorbeelden die ze me voorlegde.

– De surplus van de plussize van je trouwjurk moet je zelf betalen want jij hebt er zelf voor gekozen om er zo uit te zien (Mijn mama terwijl ze me had gezegd mijn hele trouwjurk cadeau te doen)

– “Met die afhangende schouders van jou valt natuurlijk geen enkel kledingstuk deftig. Steek daar eens schoudervullingen in.” (Mijn moeder en mijn grootmoeder, vanaf ik een jaar of tien was)

– “Je mag nooit een trainingspak dragen bij je man. Je moet er altijd piekfijn uitzien, anders zal hij je verlaten voor een andere vrouw” (Mijn oma)

– “Praat niet zo luid. Luide vrouwen zijn onaantrekkelijk.” (Mijn vader tegen mij toen ik 10 was) 

Dit is een verslag van ons gesprek dat ik met de journaliste had maar hoe het uiteindelijk in de krant staat dat weet ik niet.

Liesbeth Woertman (70) is een Nederlandse psycholoog en emeritus hoogleraar aan de Universiteit Utrecht. Ze is bekend om haar onderzoek naar zelfbeeld, schoonheid en hoe deze thema’s vooral vrouwen beïnvloeden. In haar boeken, zoals ‘Wie ben ik als niemand kijkt?’, gaat ze in op de relatie tussen uiterlijk en identiteit, en pleit ze voor een bredere kijk op zelfwaarde, los van schoonheidsidealen.

De Morgen vroeg aan vrouwen welke uitspraken uit hun kindertijd en jonge volwassenheid hen het meest zijn bijgebleven. Hoe komen al deze reacties bij u binnen?

“Als ik de opmerkingen lees, vind ik ze echt schokkend en behoorlijk hard ook. Er klinkt een bepaalde liefdeloosheid in door. Ik had zelf ook een moeder die de hele tijd commentaar gaf. Dat ik niet elegant was, dat niets mij stond. Dan zei ze: “Als andere kinderen een jutezak aanhebben, zien ze er nog leuker uit dan jij.” Dat is heel hard.”

Waarom zijn het vaak moeders die deze opmerkingen maken?

“Ik geloof niet dat dit pure slechtheid is van moeders. Ze zijn bang dat hun dochters anders uitgesloten worden en willen ons voorbereiden op een harde maatschappij. Zoals mijn moeder treffend zei als ik huilde: “Bewaar je tranen maar voor later, dan zul je ze nog hard genoeg nodig hebben.” Ik denk dat onze moeders zelf denken dat ze met dit soort opmerkingen iets nuttigs doen voor ons. (lacht) Het is een wonderlijke vorm van bescherming van bepaalde moeders om hun dochters voor te bereiden op een hardere volwassenheid.”

“Vergeet ook niet dat een groot deel van ons gedrag onbewust is en voortkomt uit ervaringen van onze ouders en grootouders. Ook vrouwen van nu – die zelf beslissingen nemen en autonomer zijn – worden beïnvloed door hun voorouders. Dat zit in ons DNA. Daarom gaan echte veranderingen zo ontzettend langzaam.”

Wat doet dit met meisjes?

“Kritische opmerkingen van moeders richting hun dochters raken vaak diep, omdat zij de eerste en meest invloedrijke rolmodellen zijn voor wat het betekent om vrouw te zijn. Dat leren we in eerste instantie door onze moeder na te doen, en pas in de tweede plaats van leeftijdgenoten en vanuit de media.”

Hoe maken we onszelf los van deze schadelijke opmerkingen en ontwikkelen we een positief zelfbeeld?

“Oef, dat is moeilijk. Je zelfbeeld bouw je immers op aan de hand van ervaringen met anderen, dat is doordesemd met ideeën van andere mensen over ons. Als je opgegroeid bent met dit soort opmerkingen, helpt het om je te omringen met zoveel mogelijk verschillende mensen. Je zult zien dat je dan op andere manieren aangesproken wordt.

“Verder helpt het om jezelf de vraag te stellen: wie kies ik om als volwassene te zijn en hoe krijg ik dat voor elkaar? Want die lelijke stemmen – zéker als ze vaak tegen je gezegd zijn en echt onderdeel uitmaken van je zelfbeeld – krijg je niet heel eenvoudig uit je hoofd.”

Nu zien we vaak het omgekeerde: moeders die als tegenreactie hun dochters juist overladen met complimenten. Heeft dat zin?

“Nee, eigenlijk niet. Een kind ziet heel snel dat als het een lijntje op een tekening zet en daar applaus voor krijgt, dat niet zo oprecht is. Je moet juist heel duidelijk differentiëren en ook zeggen wat niet goed gaat. Dat hoeft niet bestraffend te zijn, dat kan op een warme manier. Als je dan een compliment geeft, komt het ook aan. Let er wel op dat het niet alleen opmerkingen over het uiterlijk zijn. Dan voed je narcisjes op.”

Welke invloed heeft het gedrag van een ouder op het zelfbeeld van een kind?

“Als je je dochter de hele dag complimenteert over haar uiterlijk en vervolgens als moeder zelf de hele dag loopt te zeuren dat je jezelf te dik vindt of een uur per dag je make-up staat op te brengen, vertel je wel een verhaal aan je dochter. Dan kun je nog tegen haar zeggen dat ze prachtig is en goed zoals ze is, maar dat helpt niet. Jij bent het rolmodel: van jou leert ze wat de ruimte in de samenleving is, wat de mores zijn.”

We hebben alleen vrouwen gevraagd om te reageren. Klopt het dat jongens bij het opgroeien minder opmerkingen over hun uiterlijk krijgen?

“Ja. Mannelijkheid wordt niet primair langs de lichamelijke lijn getrokken. Mannelijkheid is nog steeds gekoppeld aan diploma’s, aan status, aan sportief zijn bijvoorbeeld. Zij hebben veel meer bronnen om hun identiteit aan te ontlenen. Het is pas in deze tijd dat schoonheid, uiterlijk en knap zijn voor jongens een rol spelen, maar nog lang niet zo’n grote rol als status, macht en spieren.

“Ik ben er verder van overtuigd dat mannen minder kritisch naar hun dochters zijn dan moeders. Er wordt altijd gezegd dat mannen zoveel commentaar leveren. Dat valt nog wel mee. Net zoals het idee dat mannen een dunne vrouw willen als geliefde. Veel mannen willen juist een wat vollere vrouw.

“Wel zijn meisjes en vrouwen cultureel en historisch altijd afgerekend op hun uiterlijk. Bij ons zit dat veel meer in onze biologie. Bij ons vrouwen, hoe belachelijk het ook klinkt, of je nu hoogleraar, rechter of minister bent: je wordt als vrouw primair beoordeeld op je uiterlijk. Hoe ongewenst dat ook is. Ik zie daar nog heel weinig vooruitgang in.”

Toch komen we van ver.

“Ik zie vooral een golfbeweging. In de jaren ’70, het begin van de tweede feministische golf, verbrandden we onze bh. We wilden amper tot geen make-up dragen. Knellende kledingstukken kwamen er niet meer in. Dat ging twee decennia lang hartstikke positief. En ineens, verdomme, ergens begin jaren ‘90 – god mag weten waardoor – zie je dit kantelen: de druk op het uiterlijk begint weer toe te nemen. Ik denk domweg door de ontwikkeling van de cosmetische chirurgie en door de enorme invloed van de reclame van de cosmetische industrie.

“Nu zien we ook weer allerlei beelden over traditionele vrouwen, de vrouw die huisvrouw wil zijn. Ik ben verbijsterd. Het is elke keer een beweging van een stap vooruit en dan weer twee stappen achteruit. Vooral op het gebied van het belang van het uiterlijk: een groot deel van de vrouwen verdient nu hun eigen geld. Ik kan me nog voorstellen toen we van mannen afhankelijk waren. Toen was dat de deal. Maar nu?”

Hoe verklaart u dit?

“Het zit in onze eeuwenlange biologie. En het zijn nog allerlei oude stuiptrekkingen waar we voorlopig nog steeds niet van af zijn. Sterker nog, die worden door de beeldcultuur alleen nog maar sterker ingezet. Door manipulatieve beelden lijkt het net alsof we het voor elkaar kunnen krijgen om op ons 70ste nog rimpelloos en superstrak door het leven te gaan. Elke vrouw weet dat het niet waar is.

“Er valt natuurlijk heel veel geld te verdienen aan onzekerheid. Je ziet nu ook dat het dunne ideaalbeeld weer tot het schoonheidsideaal behoort. De hele body positivity-beweging heeft maar heel kort geduurd.”

Ziet u een oplossing?

“Wat veel mensen zich niet realiseren, is dat we als individuen veel macht hebben. Bijvoorbeeld, als we een maand geen cosmetica kopen. Maar het gemeenste is dat vrouwen elkaar onderling de maat nemen op het gebied van uiterlijk. Wij bepalen onze rangorde op basis van wie de mooiste is, bij een groepje mannen gaat dat op basis van macht. We moeten af van dat soort mechanismen, want daar ligt ons korset nu: dat we elkaar de maat nemen op het gebied van uiterlijk en afserveren. We vragen aan elkaar: “Waarom laat je die rimpels niet wegspuiten, waarom blijf je met wallen rondlopen?”

“Je ziet ook uit onderzoek dat als in een vriendinnengroep één vrouw cosmetische chirurgie heeft gedaan, de kans veel groter is dat de anderen het ook doen, vergeleken met een groep waar dat niet gebeurt. Dus die sociale besmetting tussen vrouwen onderling is heel hoog. Daar moeten we vanaf.

“Misschien moeten we stoppen met complimentjes geven over het uiterlijk en in plaats daarvan vragen wat het betekent als iemand zegt dat ze wil afvallen. Wat verwacht je ervan als je tien kilo afvalt? Wat denk je ermee te winnen als je een cosmetische ingreep ondergaat? Dan zit je daar met je weggespoten rimpels alleen op de bank. Wat heb je daar nu voor profijt van?”

Hoe heeft u zelf uw zelfbeeld gevormd?

“Ik denk dat ik geluk heb gehad. Het is niet omdat ik superknap ben, dat was ik ook niet als jonge vrouw. Maar ik heb wel een bepaald soort energie en een vitaliteit die veel mensen aantrekkelijk vinden. En ik heb zelf veel meer identiteit rondom mijn werk altijd opgebouwd. ik vind het heerlijk om te lezen en te schrijven en te denken en te praten. Dat is mijn redding. En ik heb het geluk gehad dat er geen social media bestond toen ik een adolescent was en geen cosmetische chirurgie op deze manier. Ik weet niet hoe ik was als jonge vrouw nu of ik me er tegen zou kunnen wapenen.

“Hoe een vrouw zich daartegen kan verzetten? Laat je identiteit uit meerdere bronnen bestaan. Als het alleen het uiterlijk is, dan maak je het jezelf echt onmogelijk.”